سیمای سوره حمد

سوره ی حمد که نام دیگرش«فاتحه الکتاب»است،هفت آیه دارد (1)و تنها سوره ای است که بر هر مسلمانی واجب است حدّ اقل روزانه ده بار آن را در نمازهای شبانه روزی بخواند و گر نه نماز او باطل است.«لا صلاه الاّ بفاتحه الکتاب» (2)بنا به روایت جابر بن عبد اللّه انصاری از رسول اکرم صلی اللّٰه علیه و آله:

این سوره بهترین سوره های قرآن است. و به نقل ابن عباس؛

سوره ی حمد اساس قرآن است. در حدیث نیز آمده است:

اگر هفتاد مرتبه این سوره را بر مرده خواندید و زنده شد،تعجّب نکنید. (3)

از نامگذاری این سوره به«فاتحه الکتاب»،معلوم می شود که تمام آیات قرآن در زمان رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله جمع آوری شده و به صورت کتاب در آمده است و به امر ایشان این سوره در آغاز و شروع کتاب(قرآن)قرار گرفته است.

همچنین در حدیث ثقلین می خوانیم که پیامبر صلی اللّٰه علیه و آله فرمود:«انّی تارک فیکم الثقلَین کتاب اللّٰه و عترتی» (4)

من دو چیز گرانبها در میان شما می گذارم،کتاب خدا و خاندانم. از این حدیث نیز معلوم می شود که آیات الهی در زمان پیامبر صلی اللّٰه علیه و آله به صورت«کتاب اللّٰه» جمع آوری شده و به همین نام در میان مسلمانان معروف و مشهور بوده است.

1- 1) .عدد هفت،عدد آسمان ها،ایّام هفته،طواف،سعی بین صفا و مروه و پرتاب سنگ به شیطان نیز می باشد.

2- 2) .مستدرک،ج 4،ح 4365.

3- 3) .بحار،ج 92،ص 257.

4- 4) .بحار،ج 2،ص 100.

آیات سوره ی مبارکه فاتحه،اشاراتی در باره ی خداوند و صفات او،مسأله معاد، شناخت و درخواست رهروی در راه حقّ و قبول حاکمیت و ربوبیّت خداوند دارد.

همچنین به ادامه ی راه اولیای خدا،ابراز علاقه و از گمراهان و غضب شدگان اعلام بیزاری و انزجار شده است.

سوره ی حمد همانند خود قرآن مایه ی شفاست،هم شفای دردهای جسمانی و هم شفای بیماری های روحی. (1)

1- 1) .علاّمه امینی قدس سره در تفسیر فاتحه الکتاب،روایات زیادی را در این زمینه نقل نموده است.

درسهای تربیتی سوره ی حمد

قبل از تفسیر سوره حمد سیمایی از درسهای این سوره را ترسیم نموده و در صفحات بعد به شرح آن می پردازیم؛ 1 انسان در تلاوت سوره ی حمد با «بِسْمِ اللّٰهِ» از غیر خدا قطع امید می کند.

2 با «رَبِّ الْعٰالَمِینَ» و «مٰالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» احساس می کند که مربوب و مملوک است و خودخواهی و غرور را کنار می گذارد.

3 با کلمه«عالمین»میان خود و تمام هستی ارتباط برقرار می کند.

4 با «الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ» خود را در سایه لطف او می داند.

5 با «مٰالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» غفلتش از آینده زدوده می شود.

6 با گفتن «إِیّٰاکَ نَعْبُدُ» ریا و شهرت طلبی را زایل می کند.

7 با «إِیّٰاکَ نَسْتَعِینُ» از ابرقدرت ها نمی هراسد.

8 از «أَنْعَمْتَ» می فهمد که نعمت ها به دست اوست.

9 با «اهْدِنَا» رهسپاری در راه حقّ و طریق مستقیم را درخواست می کند.

10 در «صِرٰاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» همبستگی خود را با پیروان حقّ اعلام می کند.

11 با «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» و «لاَ الضّٰالِّینَ» بیزاری و برائت از باطل و اهل باطل را ابراز می دارد.

[سوره الفاتحه (1): آیه 1]

اشاره

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ (1)

به نام خداوند بخشنده ی مهربان

نکته ها:

در میان اقوام و ملل مختلف،رسم است که کارهای مهم و با ارزش را به نام بزرگی از بزرگان خویش که مورد احترام و علاقه ی آنهاست،شروع می کنند تا آن کار میمون و مبارک گردد و به انجام رسد.البتّه آنان بر اساس اعتقادات صحیح یا فاسد خویش عمل می کنند.گاهی به نام بت ها و طاغوت ها و گاهی با نام خدا و به دست اولیای خدا،کار را شروع می کنند.چنان که در جنگ خندق،اوّلین کلنگ را رسول خدا صلی اللّٰه علیه و آله بر زمین زد. (1)

«بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ»

سر آغاز کتاب الهی است. «بِسْمِ اللّٰهِ» نه تنها در ابتدای قرآن، بلکه در آغاز تمام کتاب های آسمانی بوده است.در سر لوحه ی کار و عمل همه ی انبیا «بِسْمِ اللّٰهِ» قرار داشت.وقتی کشتی حضرت نوح در میان امواج طوفان به راه افتاد،نوح علیه السلام به یاران خود گفت:سوار شوید که «بِسْمِ اللّٰهِ مَجْرٰاهٰا وَ مُرْسٰاهٰا» (2)

یعنی

حرکت و توقّف این کشتی با نام خداست. حضرت سلیمان علیه السلام نیز وقتی ملکه سبا را به ایمان فراخواند،دعوتنامه خود را با جمله ی «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ» (3)آغاز نمود.

حضرت علی علیه السلام فرمود: بِسْمِ اللّٰهِ»

،مایه برکت کارها و ترک آن موجب نافرجامی است.

همچنین آن حضرت به شخصی که جمله ی بِسْمِ اللّٰهِ را می نوشت،فرمود:

«جَوِّدها»آن را نیکو بنویس. (4)

1- 1) .بحار،ج 20 ص 218.

2- 2) .هود،41.

3- 3) .نمل،30.

4- 4) .کنز العمّال،ح 29558.

بر زبان آوردن «بِسْمِ اللّٰهِ» در شروع هر کاری سفارش شده است؛در خوردن و خوابیدن و نوشتن،سوارشدن بر مرکب و مسافرت و بسیاری کارهای دیگر.حتّی اگر حیوانی بدون نام خدا ذبح شود،مصرف گوشت آن حرام است و این رمز آن است که خوراک انسان های هدف دار و موحّد نیز باید جهت الهی داشته باشد.

در حدیث می خوانیم:« بِسْمِ اللّٰهِ»

را فراموش نکن،حتّی در نوشتن یک بیت شعر. و روایاتی در پاداش کسی که اوّلین بار« بِسْمِ اللّٰهِ »را به کودک یاد بدهد،وارد شده است. (1)

سؤال:چرا در شروع هر کاری «بِسْمِ اللّٰهِ» سفارش شده است؟ پاسخ: «بِسْمِ اللّٰهِ» آرم و نشانه ی مسلمانی است و باید همه کارهای او رنگ الهی داشته باشد.همانگونه که محصولات و کالاهای ساخت یک کارخانه،آرم و علامت آن کارخانه را دارد؛خواه به صورت جزیی باشد یا کلّی.مثلاً یک کارخانه چینی سازی،علامت خود را روی تمام ظروف می زند،خواه ظرف های بزرگ باشد یا ظرف های کوچک.یا اینکه پرچم هر کشوری هم بر فراز ادارات و مدارس و پادگان های آن کشور است و هم بر فراز کشتی های آن کشور در دریاها،و هم بر روی میز اداری کارمندان.

سؤال:آیا «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ» آیه ای مستقل است؟ پاسخ:به اعتقاد اهل بیت رسول اللّٰه علیهم السلام که صد سال سابقه بر سایر رهبران فقهی مذاهب دارند و در راه خدا به شهادت رسیده و در قرآن نیز عصمت و پاکی آنها به صراحت بیان شده است،آیه «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ» آیه ای مستقل و جزء قرآن است.فخر رازی در تفسیر خویش شانزده دلیل آورده که« بِسْمِ اللّٰهِ »جزء سوره است.آلوسی نیز همین اعتقاد را دارد.در مسند احمد نیز« بِسْمِ اللّٰهِ »جزء سوره شمرده شده است. (2)برخی از افراد که بِسْمِ اللّٰهِ را جزء سوره ندانسته و یا در نماز آن را ترک کرده اند،مورد اعتراض واقع شده اند.در مستدرک حاکم آمده است:

1- 1) .تفسیر برهان،ج 1،ص 43.

2- 2) .مسند احمد،ج 3،ص 177 و ج 4،ص 85.

روزی معاویه در نماز بِسْمِ اللّٰهِ نگفت،مردم به او اعتراض نمودند که«أ سرقت أم نَسیتَ»،آیه را دزدیدی یا فراموش کردی؟! (1)امامان معصوم علیهم السلام اصرار داشتند که در نماز، بِسْمِ اللّٰهِ را بلند بگویند.امام باقر علیه السلام در مورد کسانی که« بِسْمِ اللّٰهِ »را در نماز نمی خواندند و یا جزء سوره نمی شمردند، می فرمود:«سَرقوا اکرم آیه» (2)

بهترین آیه قرآن را به سرقت بردند. در سنن بیهقی در ضمن حدیثی آمده است:

چرا بعضی«بِسْمِ اللّٰهِ»را جزء سوره قرار نداده اند! (3)شهید مطهّری قدس سره در تفسیر سوره حمد،ابن عباس،عاصم،کسایی،ابن عمر، ابن زبیر،عطاء،طاووس،فخر رازی و سیوطی را از جمله کسانی معرّفی می کند که بِسْمِ اللّٰهِ را جزء سوره می دانستند.

در تفسیر قرطبی از امام صادق علیه السلام نقل شده است:« بِسْمِ اللّٰهِ »

تاج سوره هاست. تنها در آغاز سوره برائت(سوره توبه) بسم اللّٰه نیامده و این به فرموده حضرت علی علیه السلام به خاطر آن است که« بِسْمِ اللّٰهِ»

کلمه امان و رحمت است،و اعلام برائت از کفّار و مشرکین،با اظهار محبّت و رحمت سازگار نیست. (4)

سیمای

«بِسْمِ اللّٰهِ»

1 «بِسْمِ اللّٰهِ» نشانگر رنگ و صبغه ی الهی و بیانگر جهت گیری توحیدی ماست. (5)

2 «بِسْمِ اللّٰهِ» رمز توحید است و ذکر نام دیگران به جای آن رمز کفر،و قرین کردن نام خدا با نام دیگران،نشانه ی شرک.نه در کنار نام خدا،نام دیگری را ببریم و نه به جای نام او. (6)

3 «بِسْمِ اللّٰهِ» رمز بقا و دوام است.زیرا هر چه رنگ خدایی نداشته باشد،فانی است. (7)

1- 1) .مستدرک،ج 3،ص 233.

2- 2) .بحار،ج 85،ص 20.

3- 3) .سنن بیهقی،ج 2،ص 50.

4- 4) .تفسیر مجمع البیان و فخر رازی.

5- 5) .امام رضا علیه السلام می فرماید: بسم اللّٰه یعنی نشان بندگی خدا را بر خود می نهم.تفسیر نور الثقلین.

6- 6) .نه فقط ذات او،بلکه نام او نیز از هر شریکی منزّه است؛«سبّح اسم ربّک الاعلی»حتّی شروع کردن کار به نام خدا و محمد صلی اللّٰه علیه و آله ممنوع است.إثبات الهداه،ج 7،ص 482.

7- 7) . «کُلُّ شَیْءٍ هٰالِکٌ إِلاّٰ وَجْهَهُ» قصص،88.

4 «بِسْمِ اللّٰهِ» رمز عشق به خدا و توکّل به اوست.به کسی که رحمن و رحیم است عشق می ورزیم و کارمان را با توکّل به او آغاز می کنیم،که بردن نام او سبب جلب رحمت است.

5 «بِسْمِ اللّٰهِ» رمز خروج از تکبّر و اظهار عجز به درگاه الهی است.

6 «بِسْمِ اللّٰهِ» گام اوّل در مسیر بندگی و عبودیّت است.

7 «بِسْمِ اللّٰهِ» مایه ی فرار شیطان است.کسی که خدا را همراه داشت،شیطان در او مؤثّر نمی افتد.

8 «بِسْمِ اللّٰهِ» عامل قداست یافتن کارها و بیمه کردن آنهاست.

9 «بِسْمِ اللّٰهِ» ذکر خداست،یعنی که خدایا من تو را فراموش نکرده ام.

10 «بِسْمِ اللّٰهِ» بیانگر انگیزه ماست،یعنی خدایا هدفم تو هستی نه مردم،نه طاغوت ها و نه جلوه ها و نه هوس ها.

11 امام رضا علیه السلام فرمود:« بِسْمِ اللّٰهِ»

به اسم اعظم الهی،از سیاهی چشم به سفیدی آن نزدیک تر است. (1)

پیام ها:

1 «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ» در آغاز سوره،رمز آن است که مطالب سوره،از مبدأ حقّ و مظهر رحمت نازل شده است.

2 «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ» در آغاز کتاب،یعنی هدایت تنها با استعانت از او محقّق می شود. (2)

3 «بِسْمِ اللّٰهِ» کلامی که سخن خدا با مردم و سخن مردم با خدا،با آن شروع می شود.

4 رحمت الهی همچون ذات او ابدی و همیشگی است. «اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ»

1- 1) .تفسیر راهنما.

2- 2) .شاید معنای اینکه می گویند:تمام قرآن در سوره حمد،و تمام سوره حمد در «بِسْمِ اللّٰهِ» ،و تمام «بِسْمِ اللّٰهِ» در حرف(باء)خلاصه می شود،این باشد که آفرینش هستی و هدایت آن،همه با استمداد از اوست.چنان که رسالت پیامبر اکرم صلی اللّٰه علیه و آله نیز با نام او آغاز گردید.«اقرأ باسم ربّک»

5 بیان رحمت الهی در قالب های گوناگون،نشانه ی اصرار بر رحمت است.

(هم قالب«رحمن»،هم قالب«رحیم») «الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ» 6 شاید آوردن کلمه رحمن و رحیم در آغاز کتاب،نشانه این باشد که قرآن جلوه ای از رحمت الهی است،همانگونه که اصل آفرینش و بعثت جلوه لطف و رحمت اوست. «الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ»

نظرات شما عزیزان: