اثبات عقلی ضرورت وجود دین

اشاره:

برای ضرورت و نیاز انسان به دین آسمانی دلایل بسیاری وجود دارد که به برخی از آن ها در چند محور اشاره می شود؛ البته اصل این امور عقلی هستند که در هر بخش برخی مویدات نقلی آن را هم بیان می کنیم:

۱. ضرورت دین در حوزه رشد عقلى:

عقل براى هدایت و تأمین سعادت انسان کافى نیست، بلکه عقل جهت رشد و شناخت برخى از واقعیات، نیاز به دین دارد (۱) زیرا عقل در شناخت برخى از مسایل عاجز است. در تشخیص حق و باطل دچار مشکل مى شود. دین است که در برخى موارد زمینه هاى حکم عقل را فراهم مى نماید.(۲) آن را در تفسیر زندگى، شناخت جهان و شناخت مبدأ و معاد کمک مى کند.(۳)

بر اساس نیاز عقل به دین است که یکى از فلسفه هاى بعثت پیامبران «رشد عقلانى» بیان شده است. امام على (ع) فرمود: «خداوند رسولانش را فرستاد… تا گنجینه هاى عقل را آشکار سازند…».(۴)

استاد آیت اللَّه جوادى آملى مى نویسد: «… مثلاً عقل انسان، بعضى از صفات جزئیه خداوند، مانند سمع و بصر و کلام الهى و هم چنین حقیقت معاد و چگونگى آن و احکام الهى را کاملاً درک نمى کند و باید آن ها را از نقل (حدیث) استفاده کند…».(۵)

۲. ضرورت دین در تشریع و قانونگذاری:

اندیشمندان باور دارند که انسان ها مدنى بوده و نیاز به زندگى دسته جمعى دارند تا نیازهاى خویش را با تعامل تأمین کنند. اولین مؤلفه زندگى دسته جمعى، وجود قانون و اجراى آن است؛ زیرا بدون قانون نمى توان امنیت و عدالت را برقرار کرد و از حقوق مردم دفاع نمود.

طرفداران دین معتقدند که عقل و علم به تنهایى قادر نیستند که همه مصالح و مفاسد انسان ها را درک کرده و بر اساس آن قانون وضع کند: «ما نباید فراموش کنیم که معلومات و ادراکات عقلى ما در برابر آنچه که نمى دانیم، قطره اى در مقابل یک اقیانوس عظیم است، و این حقیقتى است که همه دانشمندان اعم از مادى و غیر مادى به آن معترفند…».(۶)

محدودیت عقل انسان از یک سو و نیاز انسان به قانون از جانب دیگر این امر را ضرورى مى نماید که خداوند هم باید قانون وضع کند و هم براى اجراى قانون پیامبران را ارسال نماید تا آن ها با اجراى قانون، ارتباط انسان ها با خدا را بر قرار نمایند و سعادت آنان را تأمین کنند. این قوانین همان دین است که مجریان آن پیامبران هستند. در تعریف دین گفته شده است:

«مراد از دین مکتبى است که از مجموعه عقاید اخلاق و قوانین و مقررات اجرایى تشکیل شده و هدف آن راهنمایى انسان براى سعادتمندى است».(۷)

امام صادق (ع) در خصوص فلسفه بعثت پیامبران فرمود:

«… هنگامى که ثابت کردیم خالق و آفریدگارى داریم و آن آفریدگار هرگز به چشم دیده نمى شود و قابل لمس نیست تا بندگانش با او تماس مستقیم داشته باشند، ثابت مى شود که او سفیرانى میان بندگانش دارد که دستورهاى او را به آن ها مى رسانند و آن ها را به آنچه مصالح و منافع شان در آن است و مایه بقاى آن ها، و ترک آن مایه فناى آنان مى شود، رهنمون مى شوند».(۸)

۳. ضرورت دین در حوزه اخلاق و تربیت:

در حوزه اخلاق و تربیت نیز انسان ها به دین نیاز دارند، زیرا عقل و دانش انسان در رشد فضایل اخلاقى و تفسیر و شناخت مفاهیم آن عاجز است؛ از این رو امروزه این لغزش به وجود آمده است که ارزش هاى اخلاقى و کرامت انسانى، در لذت دنیوى، قدرت گرایى و ثروت ظهور مى کند.(۹)

در مکاتب اخلاقى به وجود آمده، هر کدام خوشبختى انسان را در یک چیز دانسته اند: یکى در لذّت گرایى، دیگرى در ترک لذّت، یکى در سود خواهى و دیگرى در قدرت طلبى، که «نیچه» فیلسوف آلمانى، خوشبختى انسان را در رسیدن به قدرت هر چه بیش تر مى داند، حتى با از بین بردن انسان ها. و این نشان از سردرگمى عقل در شناخت راه سعادت و نجات بشرى است. براى نجات بشریت و پیمودن راه سعادت باید از دین کمک گرفت، دینى که توسط رسولان الهى براى ما انسان ها آورده شده است. به همین جهت پیامبر (ص) فرمود: «اِنَّى بُعِثتُ لِأُتَمِّمَ مَکارِمَ الاَخلاَق؛ (۱۰) من براى کامل کردن فضیلت های اخلاقی مبعوث شدم».

این حدیث بیانگر آن است که عقل به تنهایى براى کسب فضایل و مفاهیم اخلاقى کافى نیست، بلکه براى تشکیل جامعه آرمانى نیاز به مکمّل دارد که آموزه هاى اخلاقى است. شاید بر همین اساس باشد که یکى از فلسفه هاى بعثت پیامبر (ص) تعلیم و تربیت بیان شده است. (۱۱) دین نه تنها در تعریف و ارائه مفاهیم اخلاقى نقش دارد، بلکه پشتوانه مهم اجراى بایدها و نبایدهاى اخلاقى است. عقل انسان ها نمى تواند هواهاى نفسانى را مغلوب کند، بلکه در تضاد این دو (عقل و شهوت) پیروز میدان نفس اماره است.

شاید انسان ها خوب و بد و راه خوشبختى را بشناسند، اما انگیره و عاملى که بتواند آن ها را به انجام برساند، نبوده یا ضعیف است.

بنا بر این، دین با ایجاد ایمان و باور به خداوند و رستاخیز و حسابرسى قیامت و بیان ارزش هاى الهى و انسان، پشتوانه بسیار محکمى براى اخلاق انسانى است که براى اجراى مفاهیم اخلاقى نیاز به تشویق است؛ از این رو پیامبران الهى معلمان جامعه خوانده شده اند و مردم، دانش آموزانى که پیامبران با بهره گیرى از دو عنصر «بشارت و انذار» به هدایت آنان مى پردازند. (۱۲)بر اساس نقش دین در زندگى و پرورش اخلاق است که برخى از اندیشمندان غیر مسلمان نیز بر ضرورت دین تأکید کرده اند.

«تولستوى» مى گوید: ایمان آن چیزى است که آدمى با آن زندگى مى کند. (۱۳) دنیا بدون دین زندان است.

استاد شهید مطهرى در خصوص نقش دین مى نویسد: اولین اثر ایمان این است که پشتوانه اخلاق است. (۱۴) خواجه نصیر طوسى و بوعلى سینا نیز عقیده دارند که براى ایجاد مدینه فاضله و جامعه سعادتمند به دین و آموزه هاى آن نیاز است.(۱۵)

۴. ضرورت دین در راهنمایى به زندگى و آرامش بخشی:

انسان داراى دو بُعد مادى و معنوى است که پرورش و هدایت هر دو نیاز به راهنمایى دارند. عقل و علم در پرورش بُعد مادى تا اندازه اى موفق بوده اند، ولى تقویت و پرورش بُعد معنوى، نیاز به راهنماى دیگر دارد که دین است. دین در ایجاد آرامش (که یکى از نیازهاى روحى انسان است) نقش بنیادى دارد، زیرا دین با راهنمایى خود زندگى انسان را هدفمند نموده و زمینه هایى را فراهم مى کند که انسان به مبدأ و معاد اعتقاد پیدا کند. اعتقاد به مبدأ و معاد سختى ها و مشکلات زندگى را معنا دار نموده و به انسان آرامش مى دهد. دین، اطلاعاتى را در اختیار انسان مى نهد تا زندگى براى او در مجموعه هستى، میسّر و مطبوع شود.

به تعبیر دیگر: بین آدمى و جهان و زندگى و خویشتن او آشتى بر قرار گردد و همه چیز را به دید مثبت بنگرد. دکتر «بیل» در پیامى به جهانیان، آنان را به داشتن قدرت مثبت نگریستن فراخوانده و گفته است: با اطمینان به نفس، شور و حرارت، نگرش مثبت و کمک پروردگار مى توانى مشکلات شخصى خویش را حل کنى. قرآن کریم نیز یکى از پیام هاى دین را آرامش روانى مى داند: «ألا بِذِکرِاللَّهِ تَطمَئِنُّ القُلُوب».(۱۶)

۵. نقش دین در برقرارى قسط و عدل:

تاریخ انسان ها چالش و اختلافات و ظلم هایى را شاهد بوده، این در حالى است که بشر از عقل و دانش برخوردار مى باشد. عقل در چالش زدایى و ایجاد زندگى مسالمت آمیز موفق نبوده؛ همچنین عقل در تعریف صلح و تبیین شرایط و عوامل برقرارى عدالت نیز دچار مشکل شده است و عامل بازدارنده در برابر ظالمان به حساب نمى آید.

دین، نخست ظلم، عدل و صلح را تعریف نموده، مردم را به ظلم ستیزى و حمایت از مظلومان سفارش کرده؛ از این رو پیامبران الهى در طول تاریخ با عدالت ستیزان مبارزه نموده و تاریخ شاهد درگیرى حق و باطل بوده است. از سوى دیگر دین همگان را به صلح سفارش نموده و شرایط صلح را بیان کرده است، افزون بر این که اسلام جهاد در راه عدل را لازم دانسته و در عین حال همه پیروان ادیان الهى را به همگرایى و گفتگو فرا خوانده است.

یکى از فلسفه بعثت انبیا آزادى انسان ها از اسارت و ظلم پذیرى و برپایى قسط و عدل بیان شده است: « پیامبران خود را با ادله و معجزات (به خلق) فرستادیم و برای شان کتاب و میزان عدل نازل کریم تا مردم به راستى و عدالت گرایند».(۱۷) این همان نقش دین در زندگى اجتماعی است.

با توجه به مطالب یاد شده معلوم می شود که نیاز انسان به دین حقیقتی عقلانی و غیر قابل انکار است. انسان هرگز نمی تواند بدون دین، یک انسان واقعی و دارای حیات انسانی در دنیا باشد، چه رسد به حیات ابدی و اخروی.

پى نوشت :

بقره (۲) آیه ۱۵۱.
ناصر مکارم شیرازى، پیام قرآن ،نشر دار الکتب الاسلامیه، تهران، بی تا، ج ۷، ص ۱۸.
همان، ص ۳۳.
محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافى،نشر دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۸۸ ق، ج ۱، ص ۱۶.
جوادى آملى ، انتظار بشر از دین،نشر مرکز اسرا، قم، ۱۳۸۷ ش،ص۳۷.
پیام قرآن، ج ۷، ص ۵۱.
انتظار بشر از دین ، ص ۲۴؛ محمد تقى جعفرى، فلسفه دین، نشر فرهنگ اسلامی، تهران ۱۳۶۰ ش، ص ۱۶.
کافى، ج ۱، ص ۱۶۸.
زین العابدین قربانى، اخلاق و تعلیم ،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۸ ش، ص ۳۴.
علی متقی، کنزالعمال، نشر موسسه رسالت ،بیروت، ۱۴۱۳ ق، ج ۱۱، ص ۴۲۰.
جمعه (۶۲) آیه ۲.
پیام قرآن، ج ۷، ص ۲۸ – ۲۹.
مرتضی مطهری، بیست گفتار،انتشارات نشر اسلامی قم، بی تا ، ص ۱۸۹.
همان.
انتظار بشر از دین، ص ۳۷.
همان، ص ۴۲؛ رعد (۱۳) آیه ۲۸.
آل عمران(۳) آیه ۶۴.

منبع: پاسخگویی ملی

نظرات شما عزیزان: