نقش بانک استقراضی در ورشکستگی مالی محمدحسین امین الضرب

هنگامی که در واپسین دهة قرن نوزدهم میلادی به ترتیب بانکهای شاهنشاهی و استقراضی در ایران فعالیت خود را آغاز کردند هنوز شیوه های نوین بانکداری در ایران شکل نگرفته بود و عمده فعالیتهای تجاری - مالی و صرافی به گونه ای سنتی در کشور جریان داشت. از جمله مهمترین تجار و صرافان ایران در آن روزگار حاج حسن امین الضرب بود که تا سالهای میانی سلطنت مظفرالدین شاه در میان جامعه تجاری و صرافی کشور از ارج و اعتبار درجه اولی برخوردار بود. پس از درگذشت او فرزندش حاج محمدحسین امین الضرب در این مهم جانشین پدر شد. اما همزمان با گسترش فعالیتهای بانکهای شاهنشاهی و استقراضی تجار و صرافان درجه اول کشور که در امور بازرگانی و بانکداری اساساً از روشهای سنتی تری پیروی می کردند در برابر این رقبای تازه نفس با مشکلات عدیده ای روبه رو شدند و بسیاری از تجار و صرافان بزرگ کشور در این رقابت نابرابر دچار ورشکستگی و افلاس شدند. نوشتار حاضر به طور گذرا تلاش می کند نقشی را که بالاخص بانک استقراضی روس در ورشکستگی و افلاس حاج محمدحسین امین الضرب بر عهده داشت، توضیح دهد.
حاج محمدحسن امین الضرب و فرزند او حاج محمدحسین امین الضرب از بزرگترین تجار و صرافان کشور دوران متأخر سلطنت قاجارها محسوب می شدند. حاج محمدحسن امین الضرب چنانکه از لقبش پیدا است مدت زیادی در دوره ناصرالدین شاه بر ضرب مسکوکات کشور مدیریت داشت و از اجاره داران بزرگ ضرب مسکوکات مسین (پول سیاه) بود و از این رهگذر ثروت و مکنت سرشاری به دست آورده بود. 1 علاوه بر این امین الضرب در رشته های مختلف اقتصادی و تجاری سرمایه گذاریهای کلانی می کرد و در تجارت داخلی و خارجی کشور سهم عمده ای بر عهده داشت و داراییهای منقول و غیرمنقول وی نظیر مستغلات و اراضی کشاورزی در گوشه و کنار کشور گسترده بود و نمایندگیهای تجاری او در اقصی نقاط اروپا و نیز روسیه و شمال آفریقا فعالیتهای اقتصادی - تجاری او را پوشش می دادند. ضمن اینکه حاجی حسن امین الضرب از صرافان درجه اول کشور نیز محسوب می شد. هر چند اطلاع دقیقی درباره میزان ثروت و داراییهای نقدی و غیر نقدی وی در دست نیست اما گفته شده است که ارزش داراییهای او در اوایل قرن چهاردهم هجری قمری به چندین میلیون تومان بالغ می شد و این رقم در آن دوره ثروت بسیار کلانی محسوب می گردید. تا هنگامی که حاج امین الضرب پدر زنده بود ثروت و مکنت این خانواده پیوسته رو به تزاید بود و بانکهای خارجی و بالاخص بانک استقراضی به رغم تمام تلاشهایی که برای ورشکست کردن او انجام دادند نتوانستند او را به زانو در آورند و او پیوسته یکی از رقبای جدی بانکهای خارجی فوق الذکر باقی ماند. اما هنگامی که حاج محمدحسن امین الضرب درگذشت و ثروت کلان او به فرزندش حاج محمدحسین امین الضرب به میراث رسید به تدریج اقتدار و نفوذ اقتصادی - تجاری و نیز مالی این خاندان سیری نزولی پیدا کرد و بالاخص بانکهای خارجی که در رأس آنها بانک استقراضی قرار داشت امین الضرب پسر را مقهور قدرت اقتصادی - اعتباری خود ساختند تا جایی که در اواسط سلطنت مظفرالدین شاه و در حالی که فقط چند سالی از مرگ حاج محمدحسن امین الضرب سپری می شد امین الضرب پسر به یکی از بدهکاران عمده بانک استقراضی مبدل گشته و برای بازپرداخت قروضش به بانک مذکور با مشکلات جدی روبرو شده بود. لازم به ذکر است که از همان دوران امین الضرب پدر ناصرالدین شاه احترام خاصی برای او قائل بود و نفوذ امین الضرب در مجموعه حکومت و دولتمردان کشور نیز امری شناخته شده بود. اعتبار و احترام فرزندش محمدحسین امین الضرب نیز پس از درگذشت پدر کماکان در نزد اولیای امور حکومت و شخص شاه باقی بود.
حداقل از سال 1317 قمری بدین سو گزارشها و اسنادی در اختیار داریم که حاکی از بدهکاری قابل توجه محمدحسین امین الضرب به بانک استقراضی روس است و این می رساند که حداقل از همان زمان بانک استقراضی یکی از رقبای قدرتمند و ذی نفوذ خود را به تدریج از میدان رقابت عقب رانده و وابسته و مقهور قدرت اقتصادی - مالی خود ساخته بود. اما از آنجایی که امین الضرب از تجار و صرافان معتبر کشور محسوب شد بانک استقراضی ابتدا با واسطه گری حکومت ایران بدهیهای خود را از او طلب می کرد. چنانکه وقتی بانک استقراضی از وزیر خارجه وقت ایران نصرالله خان مشیرالدوله تقاضا کرد که ترتیب بازپرداخت مطالباتش از امین الضرب را فراهم آورد، وی در 17 جمادی الاول 1317 طی مراسله ای به شرح زیر از امین الضرب خواست تا صورتی از بدهی هایش از بانک استقراضی را برای اطلاع وزارت خارجه بفرستد:

« تعیین صورت طلب بانک روس یعنی جزو اسنادی که دارند به اسم و رسم و شرح و تاریخ لازم شده است معلوم است قبول زحمت نموده این صورت را از بانک گرفته خواهید فرستاد که به عرض برسند. خودتان صورت داریذ دیگر لازم نیست از بانک بگیرید از روی همان صورتی که خودتان دارید بفرستید. مشیرالدوله، امضاء». 2

به رغم پیگیریهایی از این نوع امین الضرب نتوانست در موعد مقرر بدهیهایش را به بانک استقراضی بپردازد و هر چه زمان بیشتر سپری می شد بر میزان قروضش به بانکهای خارجی افزوده می شد. چنانکه در سال 1908 م / 1326 قمری میزان بدهیهای او به بانک استقراضی به 000/500 لیره بالغ می شد و حدود 000/150 لیره نیز به بانک شاهنشاهی مدیون بود و تحت فشار بانک استقراضی به ناچار به سفارت روس پناهنده شده بود. جورج چرچیل دبیر شرقی سفارت انگلیس در تهران در نوامبر 1908/1326 قمری در این باره چنین گزارش داد:

« در این ماه حاجی حسین آقا امین الضرب در نتیجه اختلافاتی که نسبت به بدهی هنگفتش به بانک روس با آن بانک پیدا کرده بود در سفارت روس پناهنده شد. وی مبلغ 000/500 لیره به بانک روس و یکصدوپنجاه هزار لیره به بانک شاهی بدهکار است». 3

عین السلطنه در توصیفی مشابه درباره قروض هنگفت حاج حسین امین الضرب به بانکهای خارجی و سایر دیونش به مردم کشور می نویسد:

« حجره و مغازه حاجی امین الضرب باز شد. آنچه رندان فهمیده اند حاجی ولایت را شلوغ دیده مشروطه هم نیست که آقا و آقازاده باشد، دو کرور مطالبات دارد، سه کرور بانک روس و یک کرور بانک شاهنشاهی را طلب کار خود کرده. یک کرور پول بانک ملی را زیادتر خورده، یک کرور کمتر هم به سایر مردم بده دارد، می خواهد دو کرور مطالبات را عوض بدهد: املاک و کارخانة چراغ برق و آجرپزی، خانه، باغ، دکاکین هرچه دارد به جای چهار کرور رد کرده آسوده شود فرنگستان برود و دیگر مراجعت نکند». 4

پناهنده شدن امین الضرب به سفارت روس که علاوه بر بدهیهای سنگینش به بانک استقراضی گویا دلایل سیاسی نیز داشت نتوانست بر بحران بدهیهای او به بانک پایان دهد و پس از خروج او از سفارت اولیای سفارت روس طی مکتوباتی چند از وزارت امورخارجه ایران خواستار تعقیب و پیگیری مطالبات بانک از امین الضرب شده بالاخص اصرار می ورزیدند که به خاطر بدهیهای سنگین امین الضرب به بانک استقراضی لزوما بیاید تمام داراییهای منقول و غیر منقول او ضبط و مصادره شده در رهن بانک استقراضی قرار گیرد. سفارت روس در 5 جمادی الاول 1327 در این باره خطاب به وزارت امور خارجه ایران چنین متذکر شد:

دوستدار با نهایت توقیر و احترام خاطر مودت مظاهر جناب اجل عالی را مستحضر می دارد که به ملاحظه اعطای عفو عمومی جناب حاجی امین الضرب از سفارت سنیه به منزل خود معاودت نموده و برای اسکات طلبکاران محتمل است به فروش املاک خود اقدام نماید . چون به موجب نوشته مورخه 21 فوریه سنه ماضیه جناب مشارالیه قسمتی از املاک خود را در رهن طلب بانک استقراضی گذاشته و در آن نوشته قید کرده است که هرگاه بانک این قسمت از املاک را برای رهن طلب خود کافی نداند تمام املاکش در رهن بانک خواهد بود، بنابراین بانک به مناسبت تنزیل قیمت ملک در این اوقات آن قسمت از املاک را برای رهن طلب خود که وزارت جلیله خارجه کاملا می دانند که تا چه درجه و اندازه گزاف و زیاد است ناکافی دانسته و تمام املاک جناب حاجی امین الضرب را در رهن طلب خود می داند و دوستدار احتراماً از جناب مستطاب اجل عالی خواهشمند است مقرر فرمایند تا زمانی که طلب بانک تماماً از جناب مشارالیه وصول نگردد با نهایت دقت مراقب و مواظب باشند که املاک او بدون استثناء به هیچ وجه به فروش نرسد و باعث بی پا شدن طلب بانک نشوند. دراین موقع احترامات فائقه را تجدید می نماید. امضاء 5

طبق مدارک موجود در آن هنگام املاک و داراییهای غیرمنقول امین الضرب به شرح زیر توسط بانک استقراضی ضبط شده بود: « سه فقره ملک در زنجان - یک فقره ملک در بخار رود - یک فقره ملک در خودان رود - یک فقره ملک در جوردو - دو فقره ملک در زنجان رود - یک فقره ملک در کرمان - یک فقره ملک در ساری - سه فقره ملک در استرآباد - یک فقره ملک در شیراز - 7 فقره ملک در گیلان - یازده فقره ملک در تهران و اطراف آن - دو فقره در مشهد - یک فقره در نیشابور - یک فقره در سبزاور». 6
در واکنش به نامه سفارت روس وزارت امورخارجه ایران نیز طی مراسلاتی در 10 جمادی الاول 1327 و 9 شعبان 1327 ضمن ارائه مواردی از یادداشت سفارت روس از امین الضرب خواست تا در اسرع وقت برای بازپرداخت بدهیهای هنگفتش به بانک استقراضی چاره اندیشی نماید. در مراسله اخیر وزارت امور خارجه خطاب به حاج محمدحسین امین الضرب چنین آمده بود:

« یادداشت مؤکدی از سفارت روس راجع به مطالبات بانک روس از جنابعالی به وزارت امور خارجه رسیده که سواد آن از نظر شریف می گذرد. قبل از این هم دو سه بار بر حسب اظهار سفارت روس از وزارت جلیله خارجه در این خصوص از جنابعالی کسب تکلیف شده، خود جنابعالی تصدیق خواهید فرمود که پیش از این تأخیر تسویه این کار صلاح نیست. لهذا متمنی است هر طور صلاح می دانند تکلیف را معین و مرقوم فرمائید، جواب سفارت روس داده شود. مجدداً با سفارت روس مذاکره شد قرار شد مجلس ترتیب و مذاکره شده، بلکه قرار داده شود و معلوم است وقتی را معین می فرمایند که آن مجلس بشود. امضاء اسدالله ». 7

موضوع مطالبات بانک استقراضی از امین الضرب در واپسین روزهای دوران موسوم به استبداد صغیر به شخص محمدعلی شاه نیز کشیده شد تا بلکه راهکارهایی عملی برای پایان بحران مالی امین الضرب از سوی او جستجو شود. اما در آن هنگام محمدعلی شاه گرفتارتر از آن بود که بتواند درباره مسئله فوق راه حلی بیابد و پاره ای مذاکرات شفاهی و مراسلات کتبی در این باره بین شاه، رئیس الوزراء و وزارت امور خارجه نیز بدون نتیجه پایان یافت. 8
در حالی که اختلافات فیمابین امین الضرب و بانک استقراضی و نیز بانک شاهنشاهی بر سر چگونگی بازپرداخت مطالبات آنان کماکان حل ناشده باقی مانده بود در اواخر سال 1330 قمری دولت وقت به ریاست الوزرایی صمصام السلطنه بختیاری درصدد برآمد با تصرف و نظارت مستقیم بر چگونگی اداره املاک امین الضرب به تدریج بدهیهای او را به بانکهای مذکور بازپرداخت نماید. در نامه صمصام السلطنه بختیاری که در این باره در 20 ذیحجه 1330 خطاب به وزیر امور خارجه وقت نوشته است چنین می خوانیم:

وزارت جلیله امورخارجه - نظر بر لزوم رعایت اعتبار جناب حاج امین الضرب که همواره مصدر خدمات و متحمل زحمات عمدة دولت بوده است، هیأت وزراء عظام چنانکه خاطر شریف مستحضر است تصمیم می نماید مطالباتی که بانک استقراضی و بانک شاهنشاهی از مشارالیه دارند دولت تضمین نماید املاکی را که مرهون این مطالبات است دولت در تحت نظارت خود گرفته از حاصل آنها به اقساط معینه طلب بانکها را بپردازد. لهذا لازم است آن وزرات جلیله با بانکها داخل در مذاکره شود مدت استهلاک قروض را به قسمی که با میزان حاصل املاک متناسب باشد معین و حتی الامکان در تمدید آن و تشخیص مساعدتی که بانک در باب تنزیل و غیره وعده داده است مساعی لازم به عمل آید. نتیجه را اطلاع دهید که قرار آن به طور قطعی داده شود. نجفقلی - امضاء. 9

وزارت امور خارجه هم تلاشهایی به کار برد تا بلکه فرمولی برای عملی ساختن این طرح رئیس الوزراء و مجموعه هیئت دولت درباره بازپرداخت قروض امین الضرب به بانک استقراضی پیدا کند. در همین راستا طرحی از سوی وزارت امور خارجه ارائه شد که هرگاه مورد توافق بانک استقراضی قرار می گرفت دولت رأساً دیون امین الضرب در برابر بانک استقراضی را تعهد می نمود. در طرح فوق که تاریخ ارائه آن بر ما معلوم نیست، چنین آمده است:

بانک استقراضی روس از آقای حاج امین الضرب مطالباتی دارد که قبالجات املاک معزی الیه به عنوان وثیقه در بانک مزبور امانت است. از قراری که بر اولیای دولت ایران ثابت شده حاج امین الضرب غیر از املاک مزبور محلی برای تأدیه قروض ندارد و برحسب ضرورت این قروض یا باید از محل فروش املاک یا از عایدات آنها به طور استهلاک تأدیه شود. بدیهی است فروش املاک با حالت بحرانی امروزی غیرممکن و انتقال املاک به بانک نیز منافی با عهود مقدسه و بلکه منافی صرفه بانک نیز می باشد و بنابراین جز تأدیه به طور استهلاک وجهی باقی نمی ماند. هرچه در اتخاذ یک قرار قطعی در این باب تأخیر شود املاک بیشتر از حیلة آبادی عاری شده قیمت و عایدات آن بالطبع نکث می نماید و ضرر حاجی امین الضرب و طلبکارهای مشارالیه به تخصیص ضرر بانک روز به روز زیاده می شود با اینکه منافع بوده است. مقتضی نیست که در این موقع بر مسئولیت خود چیزی بیافزاید لکن نظر به اینکه تأمین منافع بانک و همچنین ملاحظه اعتبارات حاجی امین الضرب منظور نظر اولیای دولت است اولیاء دولت حاضر می شوند که قروض حاجی امین الضرب را در مقابل بانک ضمانت نموده به طور استهلاک بپردازند. در صورتی که اولیاء امور بانک راضی شوند که ملاحظات اساسی ذیل در قراردادی که مابین دولت و بانک منعقد می شود رعایت شود: اول مدت استهلاک طوری مقرر شود که با عایدات سالیانه املاک حاج امین الضرب متناسب باشد. ثانیاً بانک از تنزیل محاسبات گذشته مبلغی که منصفانه باشد تخفیف دهد. ثالثاً در مدتی که این قرض را اولیاء دولت تأدیه می کنند بانک تنزیل مطالبه نکند. هرگاه این ملاحظات اساسی را بانک قبول نماید دولت برای مذاکره در جزئیات و ختم قرارداد حاضر خواهد بود. امضاء. 10

به رغم طرحهایی از این نوع که البته صورت عملی به خود نگرفت مطالبات بانک استقراضی از امین الضرب نه تنها کاهش نیافت بلکه چنانکه از اسناد و مدارک بر جای مانده بر می آید روز به روز در تزاید بود. دعاوی طرفین تا سال 1335 قمری بدون دستیابی به فرمولی مناسب کماکان باقی بود. تا اینکه در اواخر این سال امین الضرب که چنانکه از نوشته های خود او بر می آید با ورشکستگی تقریباً کاملی مواجه شده بود با یکی از سرمایه داران معتبر کشور به توافقی دست یافت که طبق آن دیون امین الضرب توسط او با منات کاغذی به بانک استقراضی کارسازی می شد و در مقابل املاک و داراییهای امین الضرب را به گرو می گرفت تا هنگامی که از عایدات حاصل از املاک فوق مطالباتش را وصول نماید. امین الضرب طی نامه ای که در 5 ذیحجه 1335 به شرح زیر برای کفیل ریاست بانک استقراضی در تهران فرستاد ضمن اشاره به توافق مذکور و مشکلات عدیده ای که طی سالهای گذشته دامنگیر او شده بود از اولیای بانک خواست تا در قالب همان توافق همکاریهای لازم را با او مبذول داشته به اختلافات چندین ساله پایان دهد:

به طوری که حضورا مذاکره شد و خاطر شریف مستحضر است از چندی قبل به این طرف حقیر با ریاست محترم بانک استقراضی داخل مذاکره برای تسویه محاسبه خود شده ام و تاکنون نتیجه به دست نیامده . این است که بدین مختصر تصدیع داده و خاطر شریف را مستحضر می دارم که به واسطه انقلاب چند ساله ایران و مسدود بودن طرق تجارت و از طرفی این اواخر به واسطه جنگ بین المللی به کلی رشته تجارت از دست رفته و املاک این جانب مخروبه و از انتفاع افتاده است. چون بانک کاملا می داند که دوستدار مدتها است طرف معاملات عمده بوده ام و در واقع محاسبه حالیه عبارت از فروعات معامله های سابقه است و شاید اصل محاسبه خود را کاملاً تأدیه کرده باشم و اغلب این معامله راجع به خرید و فروش بروات مناتی است و چنانچه شنیده شده بانک محترم استقراضی ایران با اغلب مشتریان خود در طهران و سایر ولایات محاسبات آنها را خیلی کمتر از دو منات یک تومان تبدیل به منات کرده و قطع و فصل نموده اند، لهذا نظر به مراتب معروضه و به ملاحظه اینکه این محاسبه تدریجا از زیادی فروعات خیلی خیلی سنگین و جالب توجه و اهمیت شده است حقیر با یکی از سرمایه داران که محل اعتماد است مذاکره نموده، با زحمت فوق العاده و تحل خسارتهایی او را راضی نموده ام که محاسبه مرا با بانک با تبدیل به منات کاغذی بپردازد و کلیه اسناد و نوشتجات مرا از بانک استقراضی گرفته با بنده معاملة چندین ساله نماید. با اشکالات زیاد آن شخص قانع شد که تا یک ماه دیگر از این تاریخ این قرارداد را معتبر شمارد. بنا به علیهذا از بانک محترم استقراضی تقاضا می کنم اداره مرکزی بانک را از ترتیب سنگین و عمده بودن محاسبات و از این که این محاسبه بزرگ عبارت از فروعات متراکمه است و از خرابی و بی بهره گیری املاک حقیر و از عدم جریان معاملات و داد و ستدها و تجارتها و از صدمات و خسارتهایی که در این چند ساله به حقیر رو آورده است مستحضر سازید و ضمناً خاطرنشان نمائید که با این تفضیلات عمل محاسبه این جانب را که صورت حساب امضاء شده بانک نزد اینجانب ضبط است به قرار ذیل قطع نمایند

: 1) آن قسمتی از محاسبه که به منات است عین منات کاغذی دریافت دارند.
2) آن مقدار از حساب که به قران است از قرار هر تومانی و منات کاغذی محسوب و دریافت دارند.
در خاتمه تقاضا دارم کتباً این مراتب را به اداره مرکزی مرقوم دارند و جواب را تلگرافاً بخواهند که مدت قرارداد آن شخص منقضی نشود. امیدوارم با حسن نیتی که برای اختتام و تسویه امورات بانک دارید و با اطلاعات کامله که از عمده و سنگین بودن این حساب به واسطه فروعات زیاد دارید با وجود اینکه بانک با مشتریان کوچک خود که محاسباتشان چندان عمده نبوده حساب آنها را کمتر از دو منات یک تومان تنزیل کرده و با این که چون عمده محاسبات بانک با بنده همان معاملات مناتی بوده و از این تقاضای بنده به هیچ وجه زحمت و ضرری برای بانک متصور نیست، اقدامات مجدانه بفرمائید که هرچه زودتر این محاسبه قطع شود. احترامات صمیمانه قلبی خود را تقدیم می دارم. حاجی محمدحسین امین الضرب. 11
امین الضرب طی نامه ای جداگانه که در 7 ذیحجه 1335 برای کفیل بانک استقراضی می فرستد یکی از دلایل سنگین تر شدن دیونش به بانک استقراضی را مساعداتی می داند که چند سال قبل برای بازپرداخت دیون برخی از تجار کشور به بانک استقراضی انجام داده و با قبول دیون آنها به بانک مذکور املاک و داراییهای غیرمنقول آنان را به تملک خود درآورده بود و اینک با کاهش شدید قیمت املاک فوق زیانهای مضاعفی متوجه او شده بود در این نامه امین الضرب به بانک استقراضی آمده است:

... در تعقیب مشروحه مورخه پنجم شهر حال نمرة 2457 خاطر شریف را به این مطلب متوجه می نمایم که خواهشمندم اداره مرکزی را مستحضر فرمائید اساس و سبب عمده سنگین شدن محاسبات حقیر با بانک و تراکم این هم فروعات که از بابت معاملات آقا غلامحسین هراتی و ناظم التجار کرمانی است که بانک زیاده از سیصد هزار تومان از آنها طلب داشت و به هیچ وجه نمی توانست وصول نماید بر حسب میل و امر رؤسا سابقه بانک این جانب ناگزیر شدم که طلب بانک را از آنها به حساب خود جمع کنم و در عوض اراضی و املاک آنها را به قیمت گزاف قبول نمایم. چندین سال گذشته ابدا از آن اراضی و املاک نتوانسته ام چیزی بفروشم حالا قیمت اراضی خیلی خیلی تنزل فاحش کرده و املاک هم به کلی مخروبه و بی حاصل مانده و قیمت آنها هم فوق العاده نازل شده است و خریدار ندارد. فی الحقیقه همان املاک را در یک قیمت بسیار مختصری نمی توان به وجه نقد تبدیل نمود. حال آن اراضی و املاک این طو راست که به هیچ وجه بهره و فایده برای بنده حاصل نشده و قیمت اصلی آنها هم از میان رفته، اما محاسبه بانک از حیث فرع در تزاید بوده است. البته اولیای بانک نظر انصاف و عدالت گستری را در این مورد و نظایرش ملحوظ می فرمایند و متوجه خواهند شد که تقاضای بنده برای بانک مفید است خواهشمندم ادعیه صادقه و احترامات خالصه را که تقدیم می دارم قبول فرمایند. حاج محمدحسین امین الضرب. 12

و نیز برخی از حکام و متنفذان محلی نظیر امیر عبدالرضا خان شجاع الدوله حاکم قوچان نیز سالها قبل با ضمانت همین حاج امین الضرب مبالغ هنگفتی از بانک استقراضی وام دریافت کرده و از بازپرداخت به موقع آن به بانک اجتناب ورزیده بودند و اینک بازپرداخت دیونی از این نوع نیز وبال گردن امین الضرب شده بود. 13
در همان حال وزارت امور خارجه ایران نیز برای تسریع در باز پرداخت قروض امین الضرب به بانک استقراضی ضمن استقبال از اقداماتی که وی برای بازپرداخت دیونش به بانک به عمل آورده بود، طی نامه ای به شرح زیر و به تاریخ 2 محرم 1336، از سفارت ایران در سنت پطرزبورگ خواست تا ضمن ملاقات با وزیر مالیه روسیه و نیز ریاست عالیه بانک استقراضی در آن کشور آنان را به پذیرفتن طرح امین الضرب برای بازپرداخت قروضش به بانک استقراضی متقاعد سازد:

امین الضرب دو قسم حساب با بانک (استقراضی) دارند یکی عین منات و دیگری قران ایران. سرمایه داری حاضر گردیده املاک ایشان را قبول و مطالبات بانک را با فرع بپردازیم به شرط آنکه محاسبه قران را از قرار دو منات یک تومان و محاسبه مناتی را تمام منات کاغذی رایج بپردازد. فورا با وزارت مالیه و بانک مذاکره و تقاضا کنید به بانک طهران اجازه دهند همینطور حساب را مفروغ کند. ضمنا یادآور شوید که این محاسبه خیلی سنگین و فرع چندین برابر اصل است و امین الضرب به واسطه اینکه بانک طلب خود را از غلامحسین هراتی که به عهده او گذارده خیلی متضرر شده معاملات تجارتی اش مقطوع و املاکش تنزل و اغلب مخروبه گردیده با اینکه بانک از اشخاصی که محاسبه آنها جزئی بوده منات را در عوض طلب قران به همین میزان قبول نموده و در این حساب که خیلی اهمیت دارد باید بهتر مواظبت کند تا بتواند طلب خود را نقداً با فرع بگیرد. چون محتمل است اگر تعویق شود شخص پول دهنده منصرف و دیگر بانک موفق به وصول طلب نگردد، سریعاً اقدام و ختم عمل را تلگرافاً اطلاع دهید. 14

مذاکرات امین الضرب با بانک استقراضی برای بازپرداخت دیونش به بانک مذکور تا ماههای پایانی فعالیت این بانک در ایران ادامه یافت بدون اینکه به نتیجه رضایت بخشی منتهی شود. آخرین پیشنهادی که از امین الضرب برای چگونگی بازپرداخت دیونش به بانک استقراضی در دست داریم مربوط به تاریخ 7 شعبان 1337 است. در آن هنگام چند ماهی بود که در روسیه انقلاب بزرگی روی داده و رژیم تزاری جای خود را به انقلابیون جدید سپرده بود. در این پیشنهاد امین الضرب که بالاخص به بازپرداخت دیون بانک با منات کاغذی تاکید دارد، 15 آمده است:

محترماً خاطر شریف را مستحضر می نمایم نظر به این که تمام دارایی دولت بهیه روس مطابق شرحی که در روی هر یک از مناتهای کاغذی آن دولت معظم مندرج است ضامن تبدیل آن اوراق است به طلا و نظر به اینکه سرمایه و دارایی آن بانک محترم از جزو لاینفک همان داراییهای دولت معظم است که تبدیل مناتهای مزبور را به طلا ضمانت فرموده و نظر به اینکه آن بانک محترم همیشه این مناتهای کاغذی را در ممالک محروسه تداول داده اند و به همان میزان طلایی که در آن مناتها مندرج است مبادله می کرده اند و نظر به اینکه این جانب با بانک محاسباتی داشته و همیشه یقین داشته ام مناتهای کاغذی دولت معظم بهیه روس در دست بنده و بستگانم تا میزان قرض خودم به عوض همان قرض با پول طلا تضمین شده است و نظر به ملاحظاتی که لدی الانقضاء اظهار خواهیم نمود

. در تعقیب مذاکرات اخیر عرض می نمایم که آن بانک محترم بابت حسابهای قرانی پس از تشخیص و تعیین محاسبات یا از مناتهای کاغذی حاضره به قیمت مقدار طلایی که در آنها مندرج است به منظنه عادله طلا از بنده قبول فرموده محاسبات را مفروغ و اسناد رد و بدل نمایند.
یا این مناتهای کاغذی حاضره را از بنده گرفته مقدار طلایی را که به شرح مندرجه از آن مناتها عهده دار هستند به بنده رد نموده محاسبه قرانی را دریافت دارند.
خواهشمندم در زودترین وقتی از اوقات به یکی از این دو شکل محاسبات را خاتمه داده بنده را قرین امتنان فرمایند. موقع را مغتنم شمرده احترامات فائقه را تقدیم می داریم.
امین الضرب حسین امضاء 16
به دنبال پیروزی انقلاب اکتبر 1917 روسیه اولیای رژیم انقلابی جدید بانک استقراضی را با تمام مطالبات و دیونش به دولت ایران واگذار کردند. در آن هنگام هنوز مشکل دیون امین الضرب به بانک استقراضی حل ناشده باقی مانده بود. بدین ترتیب یکی از بزرگترین تجار و صرافان ایران در دوران متأخر قاجاریه بر اثر روابط ناسالم پولی - اعتباری اش با بانک استقراضی چنان دچار بحران شد که هرگز نتوانست اقتدار اقتصادی - تجاری پیشین را به دست آورده و به ناچار راه ورشکستگی و اضمحلال را پیمود.

پی نوشت

1. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، ص 850 و قهرمان میرزا سالور (عین السلطنه)، روزنامه خاطرات عین السلطنه، جلد سوم، به کوشش ایرج افشار و مسعود سالور، چاپ اول، تهران، اساطیر، 1377، ص 2217 .
2. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ج 1. ایران، سال 1317 ق. کارتن 21، پوشه 15.
3. حسن معاصر، تاریخ استقرار مشروطیت، جلد دوم، ابن سینا، 1352 ص 1063 .
4. قهرمان میرزا سالور (عین السلطنه)، پیشین، جلد سوم، ص 2223 و نیز بنگرید به غلامعلی خان عزیزالسلطان، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان (ملیجک ثانی) جلد دوم، به کوشش محسن میرزایی، چاپ اول، تهران، انتشارات زریاب، 1376، ص 1317 .
5. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه 1. ایران . سال 1327ق. کارتن 52، پوشه 12 .
6. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ج 1. ایران، سال 1327 ق. کارتن 52 پوشه 12 .
7. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ج . 1. ایران سال 1327 ق، کارتن 52، پوشه 12 .
8. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ج.1. ایران. سال 1327 ق. کارتن 52 پوشه 12 .
9. مرکز اسناد موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ، سند : 1926 – ن 1386/3 .
10. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ج 1. ایران سال 1335 ق کارتن 35 پوشه 17 .
11. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه. ج 1. ایران سال 1335ق. کارتن 35 پوشه 33 .
12. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه. ج 1. ایران سال 1335ق. کارتن 35 پوشه 33 .
13. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه. ج 1. ایران سال 1335ق. کارتن 35 پوشه 17 .
14. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه. ج 1. ایران سال 1335ق. کارتن 35، پوشه 33 .
15. لازم به ذکر است که در آن برهه منات کاغذی تا چندین برابر ارزش اسمی کاهش قیمت پیدا کرده بود.